ابن‌خباز ابوالعباس احمد بن حسین موصلیاِبْنِ خَبّاز، ابوالعباس شمس‌الدین، یا ابوعبدالله احمد بن حسین (رجب ۵۸۹ - ۶۳۹ق/ ژانویه ۱۱۹۳- ۱۲۴۲م)، ادیب، فقیه شافعی و زبان‌شناس نابینای موصلی است. ۱ - زادگاه و محل سکونتاز شیوه و چگونگی زندگانی وی اطلاع چندانی در دست نیست. ذهبی [۱]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام (الطبقة الرابعة و الستون)، ج۱، ص۳۶۷، به کوشش بشار عواد معروف و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
وی را اصلاً از اهالی اربل می‌داند، اما غسانی [۲]
الملک الاشرف غسانی، المسجد المسبوک، ج۱، ص۵۰۴، به کوشش شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت، ۱۳۹۵ق/ ۱۹۷۵م.
او را زاده موصل پنداشته است و یمانی [۳]
عبدالباقی بن عبدالمجید یمانی، اشارة التعیین فی تراجم النحاة و اللغویین، ج۱، ص۲۹، به کوشش عبدالمجید دیاب، حجاز، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
نیز گوید که وی ساکن موصل بود و در همین شهر نشو و نما یافت و به تحصیل علوم متداول پرداخت. از استادان و شاگردان وی نیز اطلاعی در دست نیست. اما گویند وی بعد از شیخ خویش بر کرسی استادی تکیه زد و به تدریس علوم نحو، لغت، عروض، فرائض و حساب پرداخت و در این امر چنان موفق بود که بسیاری از طالبان علم نزد وی گرد می‌آمدند. [۴]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام (الطبقة الرابعة و الستون)، ص۳۶۷، به کوشش بشار عواد معروف و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
[۵]
عبدالباقی بن عبدالمجید یمانی، اشارة التعیین فی تراجم النحاة و اللغویین، ص۲۹، به کوشش عبدالمجید دیاب، حجاز، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
۲ - داشتن حافظه قویحافظه بسیار نیرومند وی، زبانزد خاص و عام بود به گونه‌ای که یمانی کسی را در آن زمان همانند او نشناخته است. [۶]
عبدالباقی بن عبدالمجید یمانی، اشارة التعیین فی تراجم النحاة و اللغویین، ج۱، ص۲۹، به کوشش عبدالمجید دیاب، حجاز، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
از جمله گویند الایضاح، التکملة، المفصل و نیز چندین دیوان شعر را حفظ داشت. [۷]
ابن کثیر، البدایة، ج۱۳، ص۱۵۷.
[۸]
محمد بن یعقوب فیروزآبادی، البلغة، ج۱، ص۱۹، به کوشش محمد مصری، دمشق، ۱۳۹۲ق/ ۱۹۷۲م.
[۹]
الملک الاشرف غسانی، المسجد المسبوک، ج۱، ص۵۰۴، به کوشش شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت، ۱۳۹۵ق/ ۱۹۷۵م.
ذهبی او را به خصوص در علوم ادب زبردست دانسته و از او به «العلامه» یاد می‌کند. [۱۰]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام (الطبقة الرابعة و الستون)، ج۱، ص۳۶۷، به کوشش بشار عواد معروف و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
در خلال کارهای او به نوعی کوشش در نوآوری نیز برمی‌خوریم، مثلاً در مورد این اصل که زیادت حرف در کلمه بر زیادت معنی دلالت دارد، جست و جوی بسیار کرده و استادانش را در این امر عاجز دیده است و سپس خود با پژوهش بسیار و با توجه به تفسیر فخررازی (د ۶۰۶ق/ ۱۴۰۹م) مثالهای فراوانی در این زمینه عرضه کرده است. [۱۱]
محمد ابن یوسف ابوحیان غرناطی، تذکرة النحاة، ج۱، ص۴۱۱- ۴۱۵، به کوشش عفیف عبدالرحمان، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
ابن خباز شعر نیز می‌سروده است. اما در منابع بجز چند بیت از او چیزی در دست نیست: ذهبی [۱۲]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام (الطبقة الرابعة و الستون)، ج۱، ص۳۶۷، به کوشش بشار عواد معروف و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
چهار بیت، ابن تغری بردی دو بیت در تغزل و یمانی [۱۴]
عبدالباقی بن عبدالمجید یمانی، اشارة التعیین فی تراجم النحاة و اللغویین، ج۱، ص۲۹، به کوشش عبدالمجید دیاب، حجاز، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
دو بیت در نکوهش معاصران از وی نقل کرده‌اند.۳ - وفاتوی ۵۰ ساله بود [۱۵]
محمد بن احمد ذهبی، العبر، ج۳، ص۲۳۴، به کوشش ابوهاجر بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
که در موصل چشم از جهان فروبست. در سال مرگ وی اختلاف است. متقدمان تا سیوطی مرگ او را ۶۲۹ق دانسته‌اند، اما سیوطی [۱۶]
سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص۳۰۴، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق.
تاریخ وفات او را ۶۳۷ ق می‌داند. مدرس بر اساس نسخه خطی الغرة ابن خباز تاریخ اتمام تألیف آن را ۲۳ صفر ۶۳۹ق دیده و به قطع، مرگ او را چند ماهی بعد از این تاریخ ذکر کرده است. [۱۷]
محمدعلی مدرس ، ریحانة الادب، ج۷، ص۴۹۶، تبریز، ۱۳۴۶ق.
نسخه اسکوریال. نیز مؤید این نظر است.۴ - آثارآثار ابن خباز عبارتند از: ۴.۱ - خطی۱. توجیه اللمع، یا شرح اللمع ابن جنی. [۱۸]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۵۶۳.
[۱۹]
ازهریه، خطی، ج۴، ص۱۳۸.
۲. شرح فصول ابن معطی. ۳. الغرة المخفیة فی شرح الدرة الالفیة، که شرح الدرة الالفیة ابن معطی است. طبق نسخه اسکوریال، نویسنده خود گوید که این کتاب را با همکاری فقیه شمس‌الدین ابوالعباس اسعردی در ۶۳۹ق به پایان رسانیده است. [۲۰]
محمدعلی مدرس ، ریحانة الادب، ج۷، ص۴۹۶، تبریز، ۱۳۴۶ق.
بروکلمان به ۵ نسخه خطی از این اثر اشاره کرده است، بر این شمار می‌توان فهرست چند کتابخانه دیگر را نیز افزود: ازهریه [۲۱]
ازهریه، خطی، ج۴، ص۲۷۸.
آصفیه [۲۲]
آصفیه، خطی، ج۲، ص۵۵۹.
دارالکتب المصریه [۲۳]
دارالکتب المصریه، خطی، ج۷، ص۵۰.
و نیز جامع زیتونیه تونس [۲۴]
عبدالحفیظ منصور، فهرس مخطوطات المکتبة الاحمدیة بتونس، ج۱، ص۳۰۲، بیروت، دارالفتح، للطباعة و النشر.
چستربیتی، گزیده‌هایی از این شرح به همراه الدرة الالفیة فی علم العربیة، به کوشش زتسترین در لایپزیگ (۱۹۰۰م) با مقدمه‌ای به زبان آلمانی به چاپ رسیده است. [۲۵]
عبداللطیف بن محمد ریاضی زاده، اسماء الکتب، ج۱، ص۵۲، به کوشش محمد التونجی، دمشق، ۱۴۰۳ق.
۴. النهایة فی شرح الکفایة، از این کتاب نسخه‌ای در دانشگاه پرینستون، حتی موجود است. کحاله آن را النهایة فی شرح الکافیة ذکر کرده است. [۲۶]
عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۱، ص۲۰۰، بیروت، ۱۹۵۷م.
۴.۲ - آثار غیرموجود۱. شرح المقدمة الجزولیة. [۲۷]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۸۰۱.
۲. شرح میزان العربیة ابن انباری. [۲۸]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۹۱۸.
۳. مناقب الشیخ ابن قدامة. [۲۹]
بغدادی، هدیه، ج۱، ص۹۵.
۴. النظم الفرید فی نثر التقیید. [۳۰]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۹۶۴.
۵ - فهرست منابع(۱) آصفیه، خطی. (۲) ابن تغری بردی، النجوم. (۳) ابن کثیر، البدایة. (۴) محمد ابن یوسف ابوحیان غرناطی، تذکرة النحاة، به کوشش عفیف عبدالرحمان، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م. (۵) ازهریه، خطی. (۶) بغدادی، هدیه. (۷) حاجی خلیفه، کشف. (۸) دارالکتب المصریه، خطی. (۹) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام (الطبقة الرابعة و الستون)، به کوشش بشار عواد معروف و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م. (۱۰) محمد بن احمد ذهبی، العبر، به کوشش ابوهاجر بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م. (۱۱) عبداللطیف بن محمد ریاضی زاده، اسماء الکتب، به کوشش محمد التونجی، دمشق، ۱۴۰۳ق. (۱۲) سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق. (۱۳) الملک الاشرف غسانی، المسجد المسبوک، به کوشش شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت، ۱۳۹۵ق/ ۱۹۷۵م. (۱۴) محمد بن یعقوب فیروزآبادی، البلغة، به کوشش محمد مصری، دمشق، ۱۳۹۲ق/ ۱۹۷۲م. (۱۵) عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م. (۱۶) محمدعلی مدرس ، ریحانة الادب، تبریز، ۱۳۴۶ق. (۱۷) عبدالحفیظ منصور، فهرس مخطوطات المکتبة الاحمدیة بتونس، بیروت، دارالفتح، للطباعة و النشر. (۱۸) عبدالباقی بن عبدالمجید یمانی، اشارة التعیین فی تراجم النحاة و اللغویین، به کوشش عبدالمجید دیاب، حجاز، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوالعباس ابن‌خباز»، ج۳، ص۱۱۳۸. |